05 november 2023
PsyGlobal, een boekje open over: Geestelijke gezondheid en geestelijke gezondheidszorg in Oekraïne
Op het moment dat een Oekraïense GGZ-professional bij uw organisatie komt werken, is dat voor beide partijen een grote verandering. Niet in de laatste plaats omdat het concept en het systeem van mentale gezondheidszorg in Oekraïne verschilt van de manier waarop wij dit kennen. Om elkaar vanaf dag één beter te begrijpen leggen we in een reeks artikelen de belangrijkste verschillen en overeenkomsten aan u uit.
Dit is deel 1: Geestelijke gezondheid en geestelijke gezondheidszorg in Oekraïne
Geestelijke gezondheid Oekraïners
Oekraïne droeg, ook voor de inval van Rusland, al een zware last van psychische aandoeningen. Met name depressies, zwaar alcohol- en drugsgebruik en zelfmoord komen veel voor onder de Oekraïnse bevolking. Volgens verscheidene bronnen werd zo’n 30% van de bevolking vóór de oorlog al getroffen door psychische stoornissen. In 2019 was de mentale gezondheid van Oekraïeners beduidend slechter dan die van de rest van de Europese Unie (EU). Het aantal depressies lag bijvoorbeeld op 5.2% (ten opzichte van een gemiddelde van 4.6% in de EU) en het zelfmoordaantal van 22 per 100,000 was veel hoger dan 11 per 100,000 in de EU. In Nederland ligt dit aantal op 10.8.
Stigma, schaamte en gebrek aan budget
De geestelijke gezondheidszorg in Oekraïne heeft te maken met flinke obstakels. Buiten een gebrek aan financiering, organisatie en structuur spelen er ook persoonlijke barrières. Het gebrek aan vertrouwen, schaamte en stigma en het gebrek aan bewustzijn en begrip staan de behandeling van psychische klachten in de weg.
Volgens verschillende bronnen kunnen deze obstakels het gevolg zijn van het relatief recente Sovjetverleden. Mensen die zich verzetten tegen het Sovjet regime werden bestempeld als ‘geestesziek’ en gevangengezet in psychiatrische ziekenhuizen. Als gevolg hiervan zijn vooral oudere generaties terughoudend om geestelijke gezondheidszorg te zoeken. Negatieve reacties van de omgeving weerhouden mensen er ook van om hulp te zoeken. Men is bang om – als bekend wordt dat er sprake is van psychische klachten – bijvoorbeeld hun eigen kans op de arbeidsmarkt te verkleinen.
Het stigma en de schaamte zorgen er ook voor dat er weinig begrip of kennis is voor mentale problematiek. Mensen gaan er bijvoorbeeld van uit dat elke diagnose die ze krijgen direct resulteert in opname in het ziekenhuis.
Een gebrek aan bewustzijn heeft in sterke mate te maken met de sociaaleconomische situatie in Oekraïne (ook voorafgaand aan de oorlog). Relatief hoge werkloosheid en armoede zorgen ervoor dat er geen ruimte is om bezig te zijn met persoonlijke ontwikkeling en welzijn. Er is nog niet voldaan aan de basisbehoeften (bestaanszekerheid en primaire levensbehoeften – volgens de piramide van Maslow). Als je mentale gezondheid niet beschouwt als een basisbehoefte, zal het verzorgen ervan pas een prioriteit worden wanneer aan andere behoeften is voldaan. Voor sommige mensen zal dit misschien nooit het geval worden.
Tenslotte wordt de geestelijke gezondheidszorg in Oekraïne slecht gefinancierd. Dit was ook voor de oorlog al het geval. Slechts 2.5% van de totale uitgaven van gezondheidszorg wordt toegekend aan geestelijke gezondheidszorg (ongeveer $6 per persoon). Een fractie van wat hoge inkomenslanden gemiddeld uitgeven aan geestelijke gezondheidszorg. Dit is, in vredestijd, namelijk gemiddeld $58.71.
Dit betekent dat geestelijke gezondheidszorg vaak (deels) gefinancierd dient te worden door de cliënt zelf. Een andere barrière om hulp te zoeken. Daarover vertellen we later in dit artkel meer.
Het systeem in kaart gebracht
Het gezondheidszorgsysteem in Oekraïne heeft een sterk gecentraliseerd karakter, een erfenis uit de Sovjettijd. De nadruk in de geestelijke gezondheidszorg ligt overduidelijk op psychiatrie: 90% van de financiering gaat naar psychiatrische klinieken.
Elk Oekraïens staatsburger heeft recht op gratis (geestelijke) gezondheidszorg. Het gaat dan wel alleen om intramurale voorzieningen (bijvoorbeeld een (psychiatrisch) ziekenhuis). Zodra een persoon ontslagen wordt uit het ziekenhuis en overgaat naar de poliklinische fase, moet dit door de cliënt zelf betaald worden. Bovendien moeten psychiatrische patiënten in de praktijk vaak ook al bijdragen aan de kosten van hun medicijnen als ze opgenomen zijn. Daar komen nog ‘vrijwillige’ bijdragen (informele betalingen) bij aan zorgverleners, om zo betere kwaliteit en meer attente zorg te krijgen. Een enquête uit 2011 toonde aan dat 57% van poliklinische patiënten en 70% van de opgenomen patiënten een informele betaling hadden gedaan voor betere zorg.
Deze extra kosten leiden ertoe dat 92% van de bevolking zegt bang te zijn voor financiële moeilijkheden in geval van ernstige ziekte. Dit vormt een aanzienlijke barrière voor het vragen om zorg.
Voor diensten op gemeenschapsniveau, buiten de institutionele- of ziekenhuisomgeving, is weinig budget beschikbaar. Hierbij hebben we het bijvoorbeeld over ambulante zorg met een psycholoog of preventieprogramma’s.
De verschillen tussen stedelijke gebieden en landelijke gebieden zijn groot. In landelijke gebieden is de aanwezigheid van alle gezondheidsdiensten nihil, laat staan van geestelijke gezondheidszorg. Dat betekent dat de 30% van de bevolking die in landelijk gebied woont (zo’n 13 miljoen mensen) niet of nauwelijks toegang heeft tot geestelijke gezondheidszorg. Terwijl de problematiek van bijvoorbeeld alcohol- en drugsgebruik in deze gebieden oververtegenwoordigd is.
De opkomst van de (nog kleine) private sector maakt het voor mensen met een hoger inkomen mogelijk om relatief snel toegang te krijgen tot geestelijke gezondheidszorg. Deze private geestelijke gezondheidszorg is echter ook vooral beschikbaar in stedelijke gebieden.
Hernieuwing in zicht
Het systeem voor geestelijke gezondheidszorg in Oekraïne is ontoereikend. In 2016 heeft de overheid een hervormingspakket aangenomen voor de gezondheidszorg. Dit pakket omvat onder andere een transformatie in de financiering van de gezondheidszorg, modernisering van eerstelijnsgezondheidszorg en verbetering van toegang tot medicijnen.
In het kader van de EU Associatieovereenkomst dient Oekraïne ook een aantal hervormingen door te voeren. In februari 2017 wordt er een driejarenplan geïnitieerd waarmee het systeem in Oekraïne meer moet gaan lijken op dat in de rest van de EU. Het gaat dan bijvoorbeeld om het verleggen van de focus op ziekenhuisbehandelingen naar eerstelijnszorg en preventie en meer efficiënte gezondheidszorguitgaven.
Daarbij werd Oekraïne in 2020 door de WHO gekozen als prioriteitsland voor hun Special Initiative for Mental Health. Dit initiatief heeft al bijgedragen aan een hernieuwde politieke toewijding aan beleid voor geestelijke gezondheid, uitbreiding van diensten en een groeiende publieke belangstelling voor geestelijke gezondheid. Door de COVID-19 pandemie en de huidige oorlog hebben deze plannen minder prioriteit gekregen, maar een start is in ieder geval gemaakt.
foto: cnn.com
Het uitbreken van de oorlog in 2022 heeft geleid tot de oprichting van talrijke programma’s voor geestelijke gezondheidszorg, met als doel het bewustzijn over het onderwerp te vergroten. Een van de bekendste is het “Ти як” (How are you) programma, opgericht door first lady Olena Zelenska.
Ook zijn er in de EU landen waar op dit moment veel Oekraïense ontheemden zijn, verschillende programma’s opgericht om het bewustzijn van geestelijke gezondheid te vergroten. Daarnaast bieden de programma’s vaak ook zelf psychologische diensten aan. In Nederland is hier het Empatia programma voor opgericht, waar wij als partner bij aangesloten zijn.
In ons volgende artikel gaan we dieper in op verwijzing, diagnostiek en behandelmethoden binnen de Oekraïense mentale gezondheidszorg. Tenslotte behandelen we in het laatste van drie artikelen de belangrijkste verschillen en overeenkomsten tussen het beroep van psycholoog in Nederland en Oekraïne.
Bronnen:
https://www.psychiatrictimes.com/view/before-the-toils-of-war-mental-health-in-ukraine
https://ijmhs.biomedcentral.com/articles/10.1186/s13033-023-00598-3
https://medicine.yale.edu/yigh/students/case-competition/2021yighcase_final_407033_46325_v1.pdf